Rumunia

Rumunia(rum.România,IPA:/ro.mɨ'ni.a/)państwo w południowo-wschodniej części Europy.Graniczy z Węgrami i Serbią na zachodzie,Bułgarią na południu wzdłuż Dunaju,oraz Ukrainą i Mołdawią na północy.Kraj ma także dostęp do Morza Czarnego.Stolicą oraz największym miastem Rumunii jest Bukareszt(rum.Bucureşti,IPA:/bu.ku'reʃtʲ/).Od 14 grudnia 1955 członek ONZ,od 29 marca 2004 roku Rumunia jest członkiem NATO,a od 1 stycznia 2007 Unii Europejskiej.Po przyjęciu do UE Rumunia stała się siódmym według liczby ludności krajem wspólnoty.

Geografia

Znaczna część granicy rumuńsko-bułgarskiej i rumuńsko-serbskiej opiera się na Dunaju.Dopływ tej rzeki,Prut,tworzy granicę z Mołdawią.Dunaj wpływa do Morza Czarnego,tworząc deltę,która jest Światowym Rezerwatem Biosfery.Ponieważ znaczne odcinki rumuńskich granic opierają się na rzekach,często meandrujących,a także ponieważ delta Dunaju stale powiększa się o 2-5 metrów rocznie,powierzchnia Rumunii nieco wzrosła w ostatnich dekadach.Obecnie powierzchnia kraju wynosi 238391 km²,podczas gdy w roku 1969 wynosiła około 237500 km².Karpaty stanowią dominującą formę krajobrazu w środkowej Rumunii(stanowią ponad 30% całej powierzchni kraju) i otaczają Wyżynę Transylwańską.W czterech najwyższych masywach górskich:Retezacie(do 2509 m n.p.m.),Paringu(do 2518 m),Górach Fogaraskich(do 2544 m) i Bucegi(do 2507 m)położonych w Karpatach Południowych oraz Górach Kelimeńskich i Rodniańskich w Karpatach Wschodnich liczne szczyty przekraczają wysokość 2000 metrów.Znaczna wysokość gór sprawia,że posiadają one cechy rzeźby wysokogórskiej(niewielkie kotły polodowcowe,polodowcowe jeziora górskie,ściany skalne),przypominające wyglądem Tatry Zachodnie,a w środkowej części Gór Fogaraskich rzeźbęwybitnie wysokogórską z nagimi ścianami skalnymi przypominającymi Tatry Wysokie.Na południu Karpaty przechodzą w łagodne wzgórza,a następnie w Równinę Bărăgan.Trzy najwyższe szczyty Rumunii to Moldoveanu(2544 m),Negoiu(2535 m) i Viştea Mare(2527 m)w Górach Fogaraskich.W Karpatach Rumuńskich znajduje się ciekawostka geologiczna,góra zbudowana z soli w miejscowości Slănic,gdzie utworzono uzdrowisko wykorzystujące miejscową solankę.

Czasy przedpaństwowe

W 106 roku n.e.ziemie obecnej Rumunii zamieszkane m.in.przez Daków włączone zostały w obręb Imperium rzymskiego po tzw.wojnach dackich(101-106)przez cesarza Trajana.W 273 roku ze względu na napór plemion koczowniczych z północy garnizony rzymskie i mieszkańcy Dacji zostają ewakuowani za Dunaj(czyli do dzisiejszej Bułgarii i Serbii).W średniowieczu w wyniku działalności Cyryla i Metodego zostało zaszczepione tu chrześcijaństwo w obrządku wschodnim.W X wieku Transylwania została przyłączona do węgierskiego królestwa Stefana I Świętego.Węgrzy sprowadzali tam od XIII w.niemieckich osadników z rejonu Nadrenii w celu zabezpieczenia granicy oraz zapewnienia krajowi rozwoju gospodarczego.W 1541 w wyniku rozbioru Węgier Siedmiogród został niezależnym księstwem pod zwierzchnictwem Turków.To stąd wywodzi się polski król Stefan Batory.W latach 1668-1918 Transylwania wróciła do Węgier jako jedna z części imperium Habsburgów(od 1867 podległym Zalitawii).W XIV wieku w Karpatach powstały księstwa wołoskie i mołdawskie,które w XVI wieku stały się zależne od Imperium Osmańskiego.W 1859 Aleksander Jan Cuza został wybrany księciem wołoskim,od 1862 również mołdawskim,co doprowadziło do unii obu prowincji.W 1864 przeprowadził on niekorzystną dla warstw posiadających reformę agrarną,co było przyczyną buntu i wygnania księcia 22 lutego 1867.Nowym władcą został ks.Karol Hohenzollern-Sigmaringen.

Powstanie Rumunii

Rumunia powstała na skutek unii personalnej,a następnie zjednoczenia Hospodarstwa Wołoskiego i Mołdawskiego po wojnie rosyjsko-tureckiej 1877-1878 i w 1881 została ogłoszona królestwem.Pozostawała w bliskich związkach z Rosją,decydując się jednak na zamianę cyrylicy na alfabet łaciński.Z powodu tego przymierza stanęła w 1916 w I wojnie światowej po stronie Ententy.1 grudnia 1918 proklamowano powstanie zjednoczonej Rumunii,która przejęła z rąk węgierskich Siedmiogród,Banat oraz Bukowinę, co zostało następnie usankcjonowane traktatem w Trianon.Ponadto,korzystając z porewolucyjnego chaosu,Rumunia zaanektowała byłą rosyjską Besarabię(bez części lewobrzeżnej).Z tego też powodu nie nawiązała stosunków dyplomatycznych z ZSRR.W okresie międzywojennym Rumunię łączył antyradziecki sojusz wojskowy z Polską.Ze względów kulturowych Rumunia pozostawała też w bliskich związkach z Francją.Działała także w tzw.Małej Entencie wraz z Czechosłowacją i Jugosławią.W 1934 przyłączyła się do tzw.ententy bałkańskiej.

II wojna światowa

W 1939 związana z Polską sojuszem wojskowym Rumunia mimo nacisków Niemiec wyraziła zgodę na przejście przez jej terytorium polskich oficerów oraz rządu polskiego do Jugosławii.Wkrótce ZSRR(w zgodzie z paktem Ribbentrop-Mołotow)wymusił na Rumunii zrzeczenie się północnej Bukowiny i Besarabii.Podobnie próbowali postąpić Węgrzy,jednak Niemcy nie zgodziły się na oddanie im całego Siedmiogrodu.Nastąpił tzw.II arbitraż wiedeński.W 1940 z inspiracji Niemiec w Rumunii doszedł do władzy faszystowski przywódca,generał Ion Antonescu,który był częściowo popierany przez Legion Archanioła Michała(patrona Rumunii).Król Michał I pozostał na tronie,tracąc jednak realną władzę.Rumunia wzięła udział w wojnie Niemiec z ZSRR,dzięki czemu odzyskała Besarabię i Bukowinę,ustanawiając ponadto swoją strefę okupacyjną sięgającą Bohu(tzw.Transnistria).Okupacja rumuńska na Ukrainie okazała się okrutniejsza od niemieckiej.Żołnierze rumuńscy walczyli m.in.w tzw.kotle stalingradzkim.W 1944 Antonescu został obalony przez króla Michała I,który przyłączył Rumunię do aliantów i zezwolił Armii Czerwonej na przejście przez terytorium kraju w celu dalszej walki z Niemcami.

Okres powojenny

W traktacie paryskim z 1947 ustalone zostały współczesne granice Rumunii.Poza Besarabią i północną Bukowiną włączoną do ZSRR straciła ona(oddaną już wcześniej)na rzecz Bułgarii południową Dobrudżę,zachowując jednak zabrany Węgrom Siedmiogród.Wzrastające wpływy sowieckie doprowadziły w 1947 r.do detronizacji Michała I(zmuszono go do abdykacji)oraz powołania Rumuńskiej Republiki Ludowej z Georghe Georghiu-Dej na czele.W 1965 do władzy doszedł Nicolae Ceauşescu(po śmierci G.Gheorghiu-Deja),który niemal natychmiast po dojściu do władzy ogłosił,że w Rumunii socjalizm został już właśnie zbudowany i kraj wchodzi na nowy etap budowy komunizmu,pod nową nazwą Socjalistyczna Republika Rumunii.Ten propagandowy zabieg nie spodobał się w Moskwie,która zazdrośnie strzegła swych praw do stosowania symboliki i nomenklatury socjalistyczno-komunistycznej.W dodatku w 1968 mimo nacisków ze strony ZSRR Rumunia nie wzięła udziału w interwencji wojsk Układu Warszawskiego w Czechosłowacji(wkrótce zaś Ceauşescu faktycznie zawiesił udział kraju w strukturach wojskowych Układu),co wpłynęło korzystnie na ogląd Rumunii przez kraje zachodnie.Licząc na to,że kraj ten zmierzać będzie do wyzwolenia się spod kurateli ZSRR w kierunku przynajmniej zbliżonym do tego,którym szedł Tito w sąsiedniej Jugosławii,przyjęto Rumunię do Banku Światowego i Międzynarodowego Funduszu Walutowego.Rumunii udzielono w tym czasie licznych kredytów i funduszy pomocowych,część z nich jako formę rekompensaty za emigrujących z Rumunii do Izraela Żydów oraz wyjeżdżających do Niemiec Sasów Siedmiogrodzkich.Pojawiły się także inwestycje,np.z bliskiej Rumunom z racji pokrewieństwa językowego Francji(np.Renault zbudował w 1968 w Colibaşi koło Piteşti fabrykę Dacia).W miarę upływu czasu,kiedy okazało się,że środki uzyskane na Zachodzie przeznaczane są nie na rzeczywisty rozwój kraju,ale na wzmacnianie reżimu Ceauşescu,na budowę pałaców i innych symboli wielkości dyktatora Rumunia pogrążała się powoli w kompletnej izolacji.Reżim Ceauşescu był przy tym wyjątkowo okrutny,nawet w porównaniu z radzieckim czy wschodnioniemieckim.Przez cały ten okres dużą rolę odgrywała tajna policja komunistyczna–Securitate,największa służba bezpieczeństwa w krajach Układu Warszawskiego.W grudniu 1989 Ceauşescu został obalony w wyniku krwawej rewolucji i po krótkiej"rozprawie",z wyroku samozwańczego marionetkowego sądu wojskowego skleconego naprędce z oficerów,którzy wypowiedzieli lojalność jego reżimowi rozstrzelany wraz z żoną.Do władzy doszli przedstawiciele umiarkowanego skrzydła partii komunistycznej,a w 1996 demokraci.W 2004 Rumunia wstąpiła do NATO,natomiast w 2007 do Unii Europejskiej.Rząd rumuński czyni starania,by wejść do strefy Schengen.

Ustrój polityczny

Rumunia jest demokracją o systemie parlamentarno-gabinetowym.Władza ustawodawcza koncentruje się w dwuizbowym parlamencie:Izbie Deputowanych(Camera Deputaţilor)oraz Senacie(Senate).Izba Deputowanych konstytucyjnie liczy 315 członków,faktyczna jednak ich liczba jest większa(w kadencji 2008–2012 334 członków),co wynika z zawiłości ordynacji wyborczej,łączącej wybory w okręgach jednomandatowych z ordynacją proporcjonalną(metoda proporcjonalna jest stosowana do rozdziału między uczestniczące w wyborach partie mandatów,w przypadku których żaden z kandydatów nie zdobył 50% głosów;obowiązuje w tym wypadku próg wyborczy).W szczególności dodatkowe miejsca w Izbie Deputowanych uzyskują pod określonymi warunkami przedstawiciele organizacji mniejszości narodowych,co zapewnia im konstytucja wynika to z faktu,iż przez szereg lat prawa innych narodowości w Rumunii były łamane,stąd chęć państwa do zagwarantowania im autentycznego uprawnienia w życiu społecznym i politycznym.Liczba członków Senatu wynosi 137.Okręgi wyborcze w wyborach do Izby Deputowanej liczą po 70 tys.wyborców,zaś na jeden okręg w wyborach do Senatu przypada 160 tys.wyborców.Obie izby wybierane są co 4 lata w wyborach powszechnych,tajnych,równych i bezpośrednich.Na czele władzy wykonawczej stoi prezydent wybierany w wyborach bezpośrednich co 5 lat(do 2004 roku co cztery),będący najwyższym reprezentantem państwa,mianującym ambasadorów,szefem armii nie sprawuje on jednak rzeczywistej władzy,która koncentruje się w rękach szefa rządu.Do 2009 r.władza w Rumunii znajdowała się w rękach wielkiej koalicji,którą tworzyły dwie największe partie w kraju:prawicowa Partia Demokratyczno-Ludowa(PDL)oraz postkomunistyczna Partia Socjaldemokratyczna(PSD).W 2009 r.PSD wyszła z koalicji co spowodowało kryzys rządowy,a po pewnym czasie uformowanie nowej koalicji PDL i Węgierskiej Unii Demokratycznej w Rumunii.Szefem rządu jest Mihai Răzvan Ungureanu,funkcję prezydenta sprawuje Traian Băsescu.W opozycji pozostaje Narodowa Partia Liberalna(PNL),której przewodzi były premier Călin Popescu-Tăriceanu.Znacząca jest też rola w polityce Partii Wielkiej Rumunii(Partidul România Mare)z Vadimem Tudorem na czele.Reprezentuje on skrajnie nacjonalistyczne poglądy,lecz obecnie nie wchodzi w skład parlamentu.

Miasta

Miasto liczba mieszkańców okręg

Bukareszt 1944367 miasto wydzielone,również siedziba władz okręgu Ilfov

Timişoara 311586 Temesz

Jassy 308843 Jassy

Kluż-Napoka 306474 Kluż

Konstanca 302171 Konstanca

Krajowa 298928 Dolj

Gałacz 291354 Gałacz

Braszów 278048 Braszów

Ploeszti 229285 Prahova

Braiła 212501 Braiła

Oradea 204477 Bihor

Bacău 177087 Bacău

Piteşti 166893 Ardżesz

Arad 166003 Arad

Podział administracyjny

Rumunia dzieli się na 41 okręgów(rum.judeţ,l.mn.judeţe)oraz jedno miasto wydzielone(rum.municipiu)Bukareszt.

Rumuńskie krainy historyczne

Poza oficjalnym podziałem administracyjnym Rumunii na okręgi,tradycyjnie wydziela się także krainy historyczne,których symbole znajdują się na rumuńskim godle.Nie przewiduje się nadania im w przyszłości jakichś form autonomii,samodzielności,itp.,choć istnieją plany nowego podziału,tym razem na regiony.

Wołoszczyzna

Wołoszczyzna jest krainą historyczną leżącą na południu Rumunii.Obejmuje tereny pomiędzy Karpatami Południowymi do dolnego Dunajem(głównie Nizinę Wołoską).Najważniejszym miastem Wołoszczyzny jest stolica Rumunii,Bukareszt.Ważnymi miastami są też Krajowa,Ploeszti i Braiła.Od XIV istniało tutaj Hospodarstwo Wołoskie,którego jednym z władców był sławny Wład Palownik znany lepiej jako Drakula.Zjednoczenie tego państwa w XIX w.z hospodarstwem mołdawskim dało początek współczesnej Rumunii.Wołoszczyzna bywa też dzielona na dwa odrębne regiony historyczne:Oltenię zajmującą zachodnią część Wołoszczyzny,ze stolicą w Krajowej,oraz Muntenię(czasami określanymi nazwą Multany)obejmującą pozostałą część krainy.Oddzielone są one od siebie rzeką Alutą

Mołdawia

Mołdawia to kraina historyczna leżąca w trzech krajach:Mołdawii,Rumunii i na Ukrainie,rozciągająca się pomiędzy pasmem Karpat Wschodnich a Prutem.Głównymi miastami w rumuńskiej Mołdawii są Jassy i Gałacz.Od XIV do XIX w.istniało tutaj hospodarstwo mołdawskie,ulegające wpływom polskim i węgierskim,później tureckim,a następnie rosyjskim.Od Mołdawii odrywane były jednak poszczególne jej części Budziak,a następnie(na początku XIX w.)cała jej wschodnia część pomiędzy Dniestrem i Prutem,czyli Besarabia,której losy odtąd toczyły się odrębnie do Mołdawii rumuńskiej(na jej terenie powstało w XX w.państwo Mołdawia).Zjednoczenie tej ostatniej w 2.połowie XIX w.z hospodarstwem wołoskim dało początek nowoczesnej Rumunii.Często wyróżnianym regionem historycznym w Mołdawii stanowi jej północna część,Bukowina(główne miasto w części rumuńskiej:Suczawa),która była kolebką państwowości mołdawskiej.

Dobrudża

Dobrudża to kraina historyczna leżąca częściowo w Rumunii,a częściowo w Bułgarii na terenach pomiędzy Morzem Czarnym a dolnym Dunajem.Głównym miastem regionu jest Konstanca.W krainie tej powstawały greckie państwa-miasta,należało do cesarstwa rzymskiego,a następnie Bizantyjskiego(w średniowieczu sięgali po nią także władcy Bułgarii lub Wołoszczyzny.Od XIV w. ależała do imperium osmańskiego.W 1878 r.została podzielona między Rumunię i Bułgarię i odtąd toczył się spór między tymi krajami o ten rejon.

Siedmiogród(Transylwania)

Siedmiogród to kraina historyczna położona na Wyżynie Siedmiogrodzkiej,wewnątrz łuku Karpat,które zamykają go od wschodu i południa.Od północy granicę stanowią Góry Rodniańskie,od zachodu zaś Góry Bihorskie.Główne miasta Siedmiogrodu to Braszów,Kluż-Napoka i Sybin.Dzięki swej burzliwej przeszłości,Siedmiogród obok ludności rumuńskiej zamieszkują liczne mniejszości narodowe(m.in.Węgrzy,Szeklerzy,Sasi siedmiogrodzcy,Romowie).W starożytności Siedmiogród stanowił ośrodek państwa Dackiego.Później, w odróżnieniu od Mołdawii i Wołoszczyzny,należał do korony Królestwa Węgierskiego i znajdował się w kręgu kultury łacińskiej.Od XVI do końca XVII w.istniało tutaj księstwo siedmiogrodzkie uzależnione od imperium osmańskiego,później Siedmiogród znajdował się pod władaniem Habsburgów.Siedmiogród stanowi część Rumunii od zakończenia I wojnie światowej i zawarcia traktatu w Trianon w 1920 r.(z przerwą w okresie II wojny światowej,gdy duża jego część przez pewien czas znajdowała się w granicach Węgier).Począwszy od XX często jako Siedmiogród traktowany jest obszar szerszy od krainy historycznej o tej nazwie obejmujący także inne ziemie rumuńskie położone wzdłuż granic z Węgrami i Serbią,tj.rumuńskie części Banatu,Kriszany i Marmaroszu.

Banat

Banat jest krainą historyczną leżącą pomiędzy rzekami Cisą(od zachodu),Dunajem(od południa) i Maruszą(od północy)oraz pasmem Karpat południowych i Gór Banackich od wschodu.Podzielony jest pomiędzy trzy państwa:Rumunię,Serbię i Węgry(granice ustalono na mocy traktatu w Trianon w 1920 r.).W zachodniej części Rumunii położona jest jego duża,wschodnia część.Głównym miastem rumuńskiego Banatu jest Timişoara.Region ten,którego ludność stanowi wyjątkową mozaikę narodowościową,w swej historii często zmieniał suzerenów,byli nimi królowie węgierscy,cesarze osmańscy,cesarze austriaccy.W 1918 r.doszło do nieudanej próby proklamowania niezależnej Republiki Banackiej.

Kriszana

Kriszana to kraina historyczna na pograniczu rumuńsko-węgierskim,położona na nizinie pomiędzy doliną Cisy a Górami Bihorskimi.Przez stulecia należała ona do korony królestwa węgierskiego,od którego została oderwana w XVI w.i oddana pod władzę książąt siedmiogrodzkich.Od XVIII w.ponownie część Węgier.W 1920 na mocy traktatu w Trianon została podzielona między Węgry i Rumunię,przy czym tej ostatniej przyznano jej większą,wschodnią część,której główne miasto stanowi Oradea.Kraina ta(jej rumuńska część)bywa niekiedy traktowana jak część Siedmiogrodu.

Marmarosz

Marmarosz(Maramuresz)to kraina historyczna na pograniczu rumuńsko-ukraińskim,położona w górskim rejonie dorzecza górnej Cisy.Główne miasta to Satu Mare i Baia Mare.W przeszłości Marmarosz stanowił część królestwa węgierskiego,pozostawał pod władzą książąt siedmiogrodzkich,później ponownie był częścią Węgier.Jego obecny stan został ukształtowany po I wojnie światowej,gdy region ten na mocy traktatu w Trianon oderwano od Węgier i przyznano Rumunii(większość,na południe od Cisy)oraz Czechosłowacji.Kraina ta(jej rumuńska część)bywa niekiedy traktowana jak część Siedmiogrodu.

Gospodarka

Jest gospodarką przejściową od centralnie planowanej do rynkowej.Od 1991 roku gospodarka Rumunii jest prywatyzowana.W sektorze prywatnym wytwarzane jest prawie 70 procent PKB.Bezrobocie liczone dla całego kraju nie przekracza 10 proc.,choć w niektórych regionach sięga nawet 60 proc.W 2005 roku Rumunię nawiedziła powódź,która wyrządziła straty w wysokości około 1 mld euro,obawiano się wtedy,że może to nawet opóźnić jej przystąpienie do Unii Europejskiej.Najważniejszymi gałęziami są górnictwo,hutnictwo i przemysł maszynowy.W Rumunii rozwija się także turystyka.W pierwszym kwartale 2008 roku PKB wzrosło o 9%.

Kolej

Căile Ferate Române("Koleje Rumuńskie")to oficjalna nazwa rumuńskich kolei państwowych.Spółka zarządza czwartą co do wielkości siecią w Europie pod względem przewozu pasażerów i towarów. Zarząd spółki mieści się w Bukareszcie,CFR posiada również oddziały terenowe w Klużu,Krajowej,Jassach,Gałaczu,Braszowie,Konstancy i Timişoarze.

Kultura

Nowoczesną literaturę rumuńską pod koniec XIX wieku rozwinął Mihai Eminescu.

Służba zdrowia

Rumuńska służba zdrowia należy do najgorszych spośród krajów Unii Europejskiej i zajmuje 25 miejsce(na 27 państw,gorsza jest w Bułgarii i na Łotwie).Szacowana długość życia to 73 lata,dostęp do służby zdrowia jest dobry w dużych miastach,ale ograniczony na prowincjach.

Ludność

Rumunię zamieszkuje 21.413.815 ludzi,z czego około 55% w miastach.W wyniku burzliwej historii struktura narodowościowa kraju jest bardzo zróżnicowana.Zgodnie ze spisem powszechnym z roku 2002 Rumuni stanowią ok.90% wszystkich mieszkańców kraju,a największe mniejszości etniczne to Węgrzy i Romowie.Struktura etniczna uległa znacznej zmianie po roku 1990,kiedy zezwolono na emigrację do Niemiec Sasom siedmiogrodzkim(wcześniej stanowili oni 4% populacji).

Statystyka

·Liczba ludności 21.413.815(2011)

·Gęstość zaludnienia 91 os/km²

·Struktura wiekowa 0-14 lat:16,9%;15-64 lat:69%;65 lat i więcej:14%(2003)

·Przyrost naturalny 0,21%(2003)

·Średnia życia całej populacji 70,62 lat(2003)

·Średnia życia kobiet 74,59 lat(2003)

·Średnia życia mężczyzn 66,88 lat(2003)

·Analfabetyzm 1,6%(2003)

Narodowości

·Rumuni 89,5%

·Węgrzy 6,6%

·Romowie 2,5%

·Ukraińcy 0,3%

·Niemcy 0,3%

·Rosjanie 0,2%

·Turcy 0,2%

·(...)Polacy 0,02%

Religie

·prawosławni 86,8%(Rumuński Kościół Prawosławny)

·katolicy 4,7%

·kalwini 3,2%

·zielonoświątkowcy 1,5%

·unici 0,9%

·baptyści 0,6%

·adwentyści 0,4%

·muzułmanie 0,3%

·unitarianie 0,3%

·ewangelicy 0,2%

·staroobrzędowcy 0,2%

·Świadkowie Jehowy 0,2%

·luteranie 0,1%

·(...)ateiści,bezwyznaniowcy 0,1%

Tablice rejestracyjne

Rumuńskie tablice rejestracyjne mają białe tło i czarne znaki,a z boku euroband(niebieski pasek z flagą Unii Europejskiej i literami RO).2 pierwsze litery są kodem miejsca rejestracji(wyjątkiem jest Bukareszt,który ma kod B).