sobota, 2 marca 2013

Węgry

Węgry(węg.Magyarország)państwo śródlądowe w Europie Środkowej,od 1955 członek ONZ,od 1999 członek NATO,od 2004 członek Unii Europejskiej.Do 1946 Królestwo Węgier,z epizodem Węgierskiej Republiki Ludowej(XI 1918-III 1919) i Węgierskiej Republiki Rad(III-VIII 1919),1946-1949 Republika Węgierska.Po przejęciu pełni władzy przez partię komunistyczną i stworzeniu państwa monopartyjnej dyktatury partii komunistycznej 1949-1989 Węgierska Republika Ludowa.WRL,państwo satelitarne ZSRR,była członkiem Organizacji Narodów Zjednoczonych,większości organizacji wyspecjalizowanych ONZ od 1955,a także Układu Warszawskiego i RWPG jako element bloku wschodniego.W latach 1956–1962 powstanie węgierskie 1956(stłumiona przez Armię Radziecką próba uniezależnienia się od ZSRR)było przedmiotem debaty w Radzie Bezpieczeństwa ONZ.W wyniku obrad Trójkątnego Stołu(czerwiec 1989)nastąpiła transformacja ustrojowa i po przeprowadzonych 25 marca 1990 wolnych wyborach Węgierska Republika Ludowa została przekształcona w demokrację parlamentarną,Republikę Węgierską(proklamowaną oficjalnie 23 października 1989).1 stycznia 2012 nowa Konstytucja Węgier ustanowiła nową nazwę:Węgry Magyarország.

Geografia

Węgry są nieomal w całości położone w nizinnej i równinnej Kotlinie Panońskiej.Wyjątkami są Średniogórze Północno węgierskie należące do Karpat pasmo średnich gór(Börzsöny,Gödöllő,Cserhát,Mátra z najwyższym szczytem Węgier Kékes,Góry Bukowe,Góry Tokajskie)na północnym wschodzie kraju oraz Alpy Węgierskie(Góry Szoprońskie i Kőszeg)na granicy zachodniej.Największe rzeki Węgier to Dunaj,Cisa i Drawa.Na Węgrzech leży największe jezioro Europy Środkowej Balaton.W mieście Hévíz znajduje się największe na świecie jezioro termiczne Hévíz.

Historia

Pierwotnie zamieszkująca tereny Węgier ludność celtycka została w I w.p.n.e.podbita przez Rzymian,którzy założyli na terenach w zakolu Dunaju prowincję o nazwie Panonia.Po upadku Rzymu tereny te zajmowane były kolejno przez Hunów,Wandalów,Gepidów i Awarów,zaś w początkach IX wieku powstało tu słowiańskie Państwo Wielkomorawskie,któremu kres położyło pojawienie się pod koniec IX wieku Madziarów pod wodzą Arpada.Dynastia Arpadów panowała na Węgrzech do 1301 roku.Za twórcę państwa uważany jest,koronowany w 1001 pierwszy król Węgier,Stefan I Święty,który ostatecznie przeprowadził chrystianizację swojego państwa.W latach 1241–1242 Węgry,jak wiele innych krajów wschodniej Europy,zostały zniszczone przez najazdy mongolskiej Złotej Ordy.Szczyt potęgi państwo węgierskie osiągnęło za panowania Ludwika Andegaweńskiego(1342–1382),także króla Polski,kiedy Węgry sięgały od Adriatyku po Morze Czarne i skutecznie przeciwstawiały się ekspansji Turcji w Europie.Ich powrót do potęgi nastąpił za czasów Macieja Korwina(1458–1490),który przyłączył do królestwa Śląsk,Łużyce,Morawy oraz Dolną Austrię.Potęga Węgier załamała się jednak zupełnie po 1526 w wyniku klęski w bitwie z Imperium Osmańskim pod Mohaczem.Po wojnie domowej pomiędzy pretendującym do tronu Ferdynandem Habsburgiem a Janem Zapolyą wybranym przez szlachtę węgierską królem Węgier,cały teren dzisiejszych Węgier został opanowany przez Turcję.Część terytorium dotychczasowego królestwa dostała się rodzinie Habsburgów jako dziedzina rodowa w konsekwencji postanowień układu wiedeńskiego(1515)pomiędzy Jagiellonami i Habsburgami,z części utworzono Księstwo Siedmiogrodu,którego pierwszym władcą był Jan Zygmunt Zapolya,zięć Zygmunta Starego,częścią centralną z Budą zarządzał bezpośrednio(jako prowincją turecką)sułtan Sulejman Wspaniały.Zostało to ustalone postanowieniami pokoju z 1541 między Imperium Osmańskim a Imperium Habsburgów.Po pokoju w Karłowicach(1699) i wycofaniu się Turków z Europy Środkowej,w wyniku klęski w bitwie pod Wiedniem(w trakcie ostatniej ofensywy Imperium Osmańskiego w Europie Środkowej) i dalszych klęsk w wojnie toczonej do roku 1699 z Ligą Świętą(Państwo Kościelne,Rzeczpospolita Obojga Narodów,Republika Wenecka i Imperium Habsburgów),do których w 1686 dołączyło Carstwo Rosyjskie,całość terytorium Królestwa Węgier znalazła się pod władzą Habsburgów.Węgry,które stanowiły osobne królestwo,w 1804 roku weszły jako prowincja do nowo utworzonego Cesarstwa Austrii,na czele którego stanął Franciszek I.W wyniku słabości wewnętrznej i klęski w wojnie z Prusami(1866)Austria zmuszona została do nadania drugiemu pod względem znaczenia narodowi monarchii Węgrom statusu współgospodarza i w 1867 powstały Austro-Węgry.Całkowitą samodzielność uzyskano dopiero po I wojnie światowej.W okresie rozpadu monarchii austro-węgierskiej,po rozpoczętej 31 października 1918 r.rewolucji Węgry zostały 16 listopada 1918 ogłoszone republiką,której prezydentem został Mihály Károlyi.W marcu 1919 władzę przejęli komuniści,proklamując Węgierską Republikę Rad dyktaturę bolszewicką pod przywództwem Béli Kuna.Węgierska Republika Rad przetrwała przez 133 dni i została obalona w wyniku inwazji wojsk rumuńskich i czechosłowackich.W 1920 Węgry utraciły,w wyniku traktatu w Trianon dostęp do morza oraz dwie trzecie swego terytorium(Burgenland,Słowacja,Zakarpacie,Siedmiogród,Wojwodina,Chorwacja i Slawonia),z 325 tys.km² pozostało 93 tys.km².W wyniku ustaleń traktatu Węgry utraciły również niemal dwie trzecie ludności(pozostało 8 z 21 milionów).Poza granicami Węgier znalazło się 3,5 milionów Węgrów(co stanowiło ⅓ tego narodu),głównie w południowej Słowacji i siedmiogrodzkim Seklerlandzie oraz części Wojwodiny,w tym obszary o zwartym osadnictwie i większości węgierskiej.Węgry uznane za pozostałość Austro-Węgier i stronę wojującą w I wojnie światowej zostały obarczone na kolejne 33 lata płatnością reparacji wojennych.Oprócz tego zmniejszono liczebność armii węgierskiej do 32 tysięcy i zakazano obowiązkowej służby wojskowej.Politycy francuscy(Georges Clemenceau)otwarcie przyrzekli Węgrom w chwili podpisania traktatu możliwość jego rewizji w oparciu o kryterium etnograficzne i statut Ligi Narodów,obietnica ta nie została dotrzymana.Wobec postanowień traktatu na Węgrzech w całym okresie międzywojennym dominowała chęć rewizji jego postanowień,uznawanych za sprzeczne z zasadą samostanowienia narodów.Zdominowało to politykę zagraniczną Królestwa Węgier i jego stosunki z sąsiadami.Formalnie Węgry ogłoszono ponownie monarchią,jednak tron pozostał nieobsadzony.Dwukrotne próby odzyskania korony przez króla Karola IV nie powiodły się,a na czele państwa stanął były admirał austro-węgierskiej floty Miklós Horthy.W wyniku kryzysu gospodarczego i rewizjonistycznej propagandy, nastąpiło zbliżenie z III Rzeszą,przystąpienie do Paktu Trzech i od czerwca 1941 udział w II wojnie światowej po stronie Państw Osi.W sierpniu 1943 rząd Węgier i regent Horthy zaproponował aliantom traktat pokojowy,co w marcu 1944 spowodowało zajęcie Węgier przez Wehrmacht.Wobec konsekwentnych prób zawarcia zawieszenia broni podejmowanych,również po niemieckiej okupacji Węgier,przez regenta i rząd węgierski,w październiku 1944(po wkroczeniu Armii Czerwonej na terytorium Węgier)Niemcy dokonali zamachu stanu na Węgrzech,uprowadzając i internując regenta Miklosa Horthy'ego i wprowadzając rząd marionetkowy Ferenza Szalasiego i faszystowskiej partii strzałokrzyżowców.Już w październiku 1944 część Węgier została zajęta przez Armię Czerwoną(wojska węgierskie walczyły wyłącznie na wschodnim froncie),ostatnie walki zakończyły się na terenie Węgier 4 kwietnia 1945.Po wojnie kraj należał do tzw.bloku wschodniego,będącego pod kontrolą ZSRR.Próba odzyskania niepodległości i demokratyzacji w 1956(powstanie węgierskie)zakończyła się krwawą radziecką interwencją zbrojną.W roku 1989 Węgry podważyły żelazną kurtynę dzielącą bloki wschodni i zachodni,otwierając granicę z Austrią.W 1990 przeprowadzono na Węgrzech pierwsze po II wojnie światowej wolne i demokratyczne wybory.25 kwietnia 2011 roku prezydent Pal Schmitt podpisał nową Konstytucję Węgier, która weszła w życie 1 stycznia 2012 roku.Konstytucja Węgier jest krytykowana przez opozycję węgierską i międzynarodowe organizacje zajmujące się prawami człowieka za konserwatyzm i"brak niektórych mechanizmów demokratycznego równoważenia władzy".

Ustrój polityczny

Kontury ustroju politycznego Węgier zostały zarysowane podczas obrad tzw.Trójkątnego Stołu(jesień 1989).Węgry są od tego czasu demokratyczną republiką o charakterze parlamentarno-gabinetowym.Jednoizbowy parlament wybierany co cztery lata w wyborach powszechnych i tajnych,częściowo metodą proporcjonalną,po części w okręgach jednomandatowych.Prezydenta wybiera Zgromadzenie Narodowe na okres pięciu lat(może kandydować na drugą kadencję).Rząd tworzy lider zwycięskiego ugrupowania ma on zazwyczaj charakter koalicyjny.Na Węgrzech istnieją dwa główne ugrupowania:wywodząca się z czasów WRL Węgierska Partia Socjalistyczna(MSzP)oraz Fidesz.Socjaliści współrządzą zazwyczaj z wywodzącymi się z antykomunistycznej opozycji liberałami(Związek Wolnych Demokratów).

Prezydenci Republiki Węgierskiej:

·Árpád Göncz(1990–2000)

·Ferenc Mádl(2000–2005)

·László Sólyom(2005-2010)

·Pál Schmitt(od 2010-2012)

Prezydent Węgier:

·Pál Schmitt(od 2012)

Premierzy Republiki Węgierskiej:

·József Antall(1990–1993)

·Péter Boross(1993–1994)

·Gyula Horn(1994–1998)

·Viktor Orbán(1998–2002)

·Péter Medgyessy(2002–2004)

·Ferenc Gyurcsány(2004-2009)

·Gordon Bajnai(2009-2010)

·Viktor Orbán(2010-2012)

Premier Węgier:

·Viktor Orbán(od 2012)

Podział administracyjny

Węgry podzielone są na 19 komitatów(węg.megye),22 miasta na prawach komitatów(węg.megyei jogú város),214 miast(węg.város),2898 gmin(węg.község).

Największe miasta

Miasto liczba mieszkańców(tys.)

1 Budapeszt 1722

2 Debreczyn 208

3 Segedyn 170

4 Miszkolc 169

5 Pecz 159

6 Győr 130

7 Nyíregyháza 118

8 Kecskemét 112

9 Székesfehérvár 102

10 Szombathely 81,4

11 Szolnok 76,8

12 Tatabánya 71,9

13 Kaposvár 67,8

14 Békéscsaba 67

15 Zalaegerszeg 61,7

16 Veszprém 61,1

17 Eger 57

18 Érd 56,9

19 Sopron 55,4

20 Dunaújváros 53,2 
Demografia

Struktura narodowościowa

·Węgrzy:89,9%

·Romowie:4%

·Niemcy:2,6%

·Serbowie:2%

·Jasowie:1%

·Słowacy:0,8%

·Rumuni:0,7%

Struktura wyznaniowa

·Rzymskokatolicy:51,9%

·Ateiści:24,6%

·Kalwini:15,9%

·Luteranie:3,0%

·Unici(Grekokatolicy):2,6%

·Wolnomyśliciele:0,7%

·Zielonoświątkowcy:0,6%

·Świadkowie Jehowy:0,2%

·Unia Baptystystyczna:0,2%

·Prawosławni:0,2%

·Żydzi:0,1%

Gospodarka

Przemysł

Na Węgrzech występują stosunkowo różnorodne,choć mało zasobne złoża surowców mineralnych.Eksploatuje się tu głównie boksyty(systemem odkrywkowym),ponadto eksploatacja niewielkich złóż rudy manganu,miedzi,cynku,ołowiu,uranu,węgla brunatnego,węgla kamiennego,rudy żelaza,oraz niewielkie złoża ropy naftowej i gazu ziemnego.Rozwinięty przemysł chemiczny(nawozy i tworzywa sztuczne),maszynowy(produkcja obrabiarek,maszyn rolniczych,sprzętu gospodarstwa domowego),elektrotechniczny i elektroniczny(silniki elektryczne,sprzęt oświetleniowy,telekomunikacyjny i sprzęt gospodarstwa domowego,udział m.in.Siemensa,Philipsa i General Electric),metalurgiczny(hutnictwo aluminium),samochodowy i środków transportu(m.in.fabryki General Motors,Audi,Ford,autobusy,samochody ciężarowe,lokomotywy spalinowe,wagony kolejowe oraz statki rzeczne),spożywczy(winiarski,olejarski,owocowo-warzywny,mięsny,tytoniowy),odzieżowy i obuwniczy,cementowy,porcelanowo-fajansowy oraz przemysł poligraficzny.

Rolnictwo

Wysoko rozwinięte rolnictwo,Węgry posiadają najwyższy w Europie odsetek gruntów ornych wynoszący prawie 50%,łąki i pastwiska 12,5%,sady 2,5%.Rolnictwo cechuje wysoki poziom mechanizacji i chemizacji.Uprawia się pszenicę,kukurydzę,jęczmień,buraki cukrowe,słonecznik,ziemniaki,rośliny pastewne,konopie i tytoń.Rozwinięte warzywnictwo(papryka,pomidory,cebula) i sadownictwo(morele,brzoskwinie,jabłonie,śliwy),uprawa winorośli zajmuje ponad 4% powierzchni gruntów ornych.Ponadto pszczelarstwo oraz hodowla bydła,trzody chlewnej,owiec i drobiu.

Turystyka

Rozwinięta turystyka,przynosząca znaczne dochody.Węgry odwiedza ponad 30 mln turystów rocznie.Duża i nowoczesna baza hotelowa,znane kąpieliska nad Balatonem,liczne miejscowości wypoczynkowe i uzdrowiska(np.Eger,Hajduszoboszlo,Sopron,Hollókő,Pecz,Jawaryn,Szentendre,Ostrzyhom).

Dni świąteczne

·1 stycznia,

·15 marca,

·Poniedziałek Wielkanocny,

·Poniedziałek Zielonych Świątek,

·1 maja,

·20 sierpnia,

·23 października,

·1 listopada,

·25 i 26 grudnia

Kultura

Węgrzy są w Europie narodem wyjątkowym.Przez długi czas nieznane było ich pochodzenie;oni sami chętnie widzieli swych przodków w Hunach.W rzeczywistości pra Węgrzy,tak jak przodkowie Finów,Estończyków oraz innych ludów ugrofińskich,wywodzą się z północnej Azji.Mimo że po osiedleniu się nad Dunajem i Cisą szybko przyjęli wzorce zachodnioeuropejskiej kultury-byli wręcz określani jako wschodni bastion Europy zachowali wiele ze swej odrębności.Turcy uważają Węgrów za swoich pobratymców,bardziej jednak po to by podkreślić swoją obecność w Europie niż opierając się na solidnych podstawach.Zupełną odrębność zachowała tradycyjna wiejska muzyka ludowa.Pieśni typu lamentu,zwykle śpiewane przez kobiety,zachowały archaiczny rytm i brzmienie,niespotykane u innych narodów europejskich.Nierówny rytm łączy się w nich z uderzeniem akcentem na pierwszą sylabę jaki występuje w języku węgierskim.Brzmienia powszechnie uważane za tradycyjną muzykę węgierską,jak rozsławiony na świecie czardasz,w rzeczywistości mają pochodzenie cygańskie.Tego rodzaju muzyka taneczna powstała z połączenia tradycyjnej muzyki Romów i muzyki miast.Ta grupa etniczna przybywała na teren Węgier od XV wieku i jak żadna inna wpłynęła na życie muzyczne kraju.Dzięki Węgrom i tutejszym kompozytorom muzyka cygańska stała się sławna na całym świecie.Sami Romowie,mimo wieków asymilacji,podobnie jak w wielu innych krajach pozostają jednak nadal na dnie piramidy społecznej.Ceniona i charakterystyczna jest kuchnia węgierska.Węgierskie słowo gulyás-gulasz weszło do słowników wielu języków europejskich.Tradycyjnie jada się go na ostro z papryką.Inną tradycyjną potrawą węgierską jest halászlé czyli zupa rybna.Do posiłków pija się wino,których na Węgrzech jest wybór.Tradycyjnie w Polsce mianem węgrzyna określano białe wino z Tokaju.Leżący najbliżej granicy ośrodek winiarstwa przez wieki zaopatrywał piwnice szlacheckie w całej Rzeczypospolitej.Jeden z gatunków tego nosi polską nazwę:szamorodni,czyli samorodny,nadaną przez polskich odbiorców.Słodkie, mocne,o intensywnym bukiecie aszu jest określane jako wino królów król win.Do innych tradycyjnych miejsc wyrobu win na Węgrzech należy rejon Egeru,skąd pochodzi czerwona wytrawna Egri Bikavér,czyli bycza krew.Turyści szczególnie licznie odwiedzają winnice na północnych brzegach Balatonu,szczególnie rejon Badacsony.Najwięcej jednak win w kraju produkuje się na stokach gór Mátra w Gyöngyös.Pochodzi stąd złocistożółty Gyöngyös-Bor.To poprzez wino w czasie pokoju zacieśniała się przyjaźń polsko-węgierską,którą podkreśla znane przysłowie,występujące w polskiej i węgierskiej wersji językowej:Polak Węgier dwa bratanki:i do szabli i do szklanki.Około połowy Węgrów przyznaje się do przynależności do kościoła rzymskokatolickiego,pozostali są w większości wyznania protestanckiego gł.kalwińskiego i luterańskiego.Oprócz tego powszechni są także wyznawcy innych religii.Około 1/4 Węgrów nie należy do żadnego związku wyznaniowego.Regularnie w praktykach religijnych udział bierze mniej,niż 10% społeczeństwa,przy czym dysproporcje te są różne w zależności od wyznania i regionu.W samym Budapeszcie do kościołów na niedzielne nabożeństwa chodzi około 2-4% mieszkańców,podczas gdy na niektórych terenach wiejskich nawet do 40%.Jednakże rytm głównych świąt i uroczystości wyznacza kalendarz świąt chrześcijańskich.Szczególnie obchodzonym dniem na Węgrzech jest 25 kwietnia dzień św.Marka Buza Szentelo.W tym dniu na wioskach tradycyjnie obchodzi się i święci się pola.Z kolei świętem zbiorów jest 20 sierpnia dzień św.Stefana.W to święto patrona Węgier odbywa się w całym kraju wiele zabaw i imprez kulturalnych.

Brak komentarzy:

Prześlij komentarz