Armenia

Armenia,Republika Armenii(Հայաստան-Hajastạn,Հայաստանի Հանրապետություն-Hajastani Hanrapetutjun)państwo w Azji na Kaukazie Południowym.Armenia graniczy od północy z Gruzją,od południa z Iranem i z azerską eksklawą Nachiczewan,od wschodu z Azerbejdżanem,od zachodu z Turcją.Niepodległość uzyskała w 1991 r.w związku z rozpadem ZSRR.Armenia nie ma dostępu do morza.Stolicą Armenii jest obecnie Erywań,który jest też największym miastem w kraju.Od 1991 roku Armenia należy do Wspólnoty Niepodległych Państw.

Pochodzenie nazwy

Nazwa Armenii używana w niemal wszystkich językach pochodzi od perskiej nazwy Armanestân i Arman znalezionych w staroperskich inskrypcjach.Nazwa ta z kolei pochodzi od nazwy jednej z graniczących z Persją prowincji państwa Urartu,leżącej na terenie historycznych ormiańskich ziem,która z kolei została tak nazwana z uwagi na fakt,iż znaczną część jej populacji w owym czasie(ok.poł I tys.p.n.e.)stanowili Aramejczycy.Wg średniowiecznej europejskiej etymologii słowo Armen może odnosić się do starożytnej półlegendarnej postaci Arama,sławnego ze swych dzielnych czynów.Irańczycy używają nazwy"Armeni".Sami Ormianie określają się mianem Hajer(orm.Հայեր),a swój kraj Hajastan(ormian.Հայաստան).Pochodzenie tej nazwy jest nieznane.Sufiks stan z języka perskiego znaczy"kraj",zatem Hajastan to kraj Hajów,czyli Ormian,jednak nie jest jasne,od czego pochodzi nazwa narodu.Popularne teorie,wywodzące się z etymologii ludowej,jakie powstały po przyjęciu chrześcijaństwa przez Ormian,nazwę tę wywodzą oni od imienia biblijnej postaci Haika,(orm.Հայք)syna Togarmy,wnuka Gomera,prawnuka Jafeta i praprawnuka Noego),którego uważano za protoplastę narodu ormiańskiego.Wg tej ludowej etymologii to na jego cześć Ormianie nazwali się Hajami,a kraj Haik lub Hajastan.W rzeczywistości nazwa kraju pochodzi prawdopodobnie od nazwy starożytnego państwa,znanego z kronik hetyckich pod nazwą Hajasa-Azzi lub Hajasa(orm.Հայասա),leżącego na terenie historycznej Armenii,a którego mieszkańcy mogli być przodkami Ormian.

Ustrój polityczny

Obowiązuje konstytucja z 1995 roku przyjęta w referendum.Głową państwa jest prezydent,wybierany w wyborach powszechnych na 5-letnią kadencję.Władza ustawodawcza należy do jednoizbowego parlamentu(Zgromadzenie Narodowe)o 4-letniej kadencji.131 Deputowanych jest wybieranych w wyborach powszechnych.Władzę wykonawczą sprawuje rząd na czele z premierem,powoływanym przez prezydenta.Ministrów z rekomendacji premiera mianuje prezydent.

Geografia

Armenia zajmuje północno-wschodnią część Wyżyny Armeńskiej.Około 90%kraju leży na wysokości ponad 1000 m n.p.m.,największym wzniesieniem jest wygasły wulkan Aragac(4090 m n.p.m.)Jest to obszar aktywny sejsmicznie,ostatnie silne wstrząsy miały miejsce w 1988 i 1993 r.W rowie tektonicznym na wysokości 1900 m n.p.m.znajduje się największe na Kaukazie jezioro Sewan(powierzchnia 1240 km kwadratowych,a głębokość do 83 metrów).W południowo-zachodniej części kraju rozciąga się śródgórska kotlina Araracka,osiągająca wysokość 850-1000 m n.p.m.Najdłuższa rzeka Armenii Araks w swym środkowym biegu wyznacza granicę z Turcją i Iranem.Kraj bez dostępu do morza.Na równinach i przedwzgórzach Armenii panuje klimat podzwrotnikowy suchy o cechach kontynentalnych,z krótkimi,mroźnymi zimami i gorącymi latami.Średnia temperatura stycznia wynosi-3°C,a lipca od 24°C do 26°C.Roczna suma opadów waha się od 200 do 500 mm.Na wyżej położonych obszarach panuje klimat umiarkowany,a na wysokości ponad 2000 m n.p.m.chłodny górski.Średnia roczna suma opadów przekracza tu 800 mm.

Historia

Ormianie swoje pochodzenie wywodzą od Hajka,prawnuka Noego(syn Togarma,syna Gomera,syna Jafeta),którego arka osiadła na górze Ararat(leżącej w dzisiejszej Turcji).Nazwa Armenia ma pochodzić od imienia ormiańskiego przywódcy Arama.W rzeczywistości Ormianie przywędrowali na teren Armenii już w czasach historycznych,z północy,przez Kaukaz albo przez Bałkany i Anatolię,po czym zasiedlili południowy Kaukaz i całą wschodnią połowę Azji Mniejszej.Armenia właściwa obejmuje nie tylko dzisiejszą Republikę Armenii,lecz również tereny dzisiejszej wschodniej Turcji(Wyżynę Armeńską)po górny Eufrat i wschodni kraniec gór Taurus,północną Mezopotamię(między jeziorami Urmia i Wan)oraz zachodni Azerbejdżan(ściślej jego część leżącą w dzisiejszym Iranie).Między XI a VII w.p.n.e.na terenach współczesnej Armenii istniało potężne królestwo Urartu,które zostało rozbite przez Scytów.W roku 782 p.n.e.wzniesione zostało miasto Erywań.W VI w.p.n.e.Armenię zajęli Persowie,a w 331 p.n.e.Aleksander Wielki.Armenia pozostawała pod władzą państw diadochów aż do 190 p.n.e.W I w.p.n.e.za panowania króla Tigranesa II z dynastii Artaksydów Armenia stała się najpotężniejszym państwem Azji Mniejszej,sięgającym od Morza Kaspijskiego do Śródziemnego i od Mezopotamii po Kaukaz.Po śmierci Tigranesa III Armenia utraciła mocarstwowy status,odgrywała jednak istotną rolę w rywalizacji między Rzymem a Partami.Dzięki działalności św.Grzegorza Oświeciciela już w 301(12 lat przed tym,gdy Konstantyn I Wielki zniósł prześladowania chrześcijan w Rzymie)król Armenii Tiridates III ustanowił chrześcijaństwo religią państwową,co czyni Armenię najstarszym chrześcijańskim państwem świata.W 406 ormiański mnich Mes rop Masztoc stworzył od podstaw alfabet ormiański,co przyczyniło się do bujnego rozwoju kultury.Po upadku królestwa armeńskiego w 428 zachodnia część Armenii znalazła się pod panowaniem Bizancjum,a wschodnia Persji.Perski ucisk narodowy i religijny(próba narzucenia mazdaizmu)doprowadził do wybuchu w 451 powstania w obronie wiary i narodowości,które choć militarnie zakończyło się klęską(Bitwa pod Awarajr z 26 maja 451 roku),stłumione przez znacznie liczniejszych Persów,to jednak zmusiło ich do nadania Armenii szerokiej autonomii.Z powodu wojny z Persami Kościół Ormiański nie mógł uczestniczyć w soborze chalcedońskim w 451 roku.Wskutek przekłamań i różnic językowych,a także machinacji politycznych Bizancjum,Ormianie odrzucili w roku 554 na synodzie w Dwinie postanowienia tego soboru potępiające monofizytyzm,tym samym odłączając się od Kościoła Powszechnego.W VII wieku Armenia została podbita przez Arabów i pozostawała pod ich panowaniem aż do 884.Od 885 do 1045 istniało kolejne niepodległe ormiańskie królestwo(Ani),podbite przez Bizancjum.W 1071 Armenia została podbita przez Turków.W Cylicji na wybrzeżu Morza Śródziemnego powstało wówczas w 1080 roku stworzone przez uchodźców Królestwo Małej Armenii,sprzymierzone z krzyżowcami aż do czasu swego upadku w 1375 roku.Aż do XIX wieku praktycznie cała Armenia znalazła się pod panowaniem muzułmańskich Turków osmańskich,jednak Ormianie zdołali zachować swą religijną i narodową tożsamość,zaś ormiańscy uchodźcy wnieśli istotny wkład do kultury europejskiej.Ormianie systematycznie emigrowali z terenów zajętych przez Turków i Persów,w wyniku czego przeważająca większość Ormian mieszka dziś poza właściwą Armenią w diasporze rozsianej po całym świecie.W kolejnych wojnach w latach 1813 i 1828 Imperium Rosyjskie zdobyło na Imperium Osmańskim i Persji wschodnią Armenię,co znacznie poprawiło sytuację Ormian.W latach 1895 i 1915 władze tureckie przeprowadziły na ziemiach zachodniej Armenii dwie fale czystek etnicznych(ludobójstwa)znane dziś pod nazwą rzezi Ormian.W ich toku wymordowano 1-1,5 mln Ormian.Po rewolucji październikowej w Rosji na Armenię z zachodu i wschodu napadli Turcy.Po ich przegranej w I wojnie światowej,w 1918 proklamowano utworzenie Demokratycznej Republiki Armenii.W 1920 roku Turcja zajęła większość jej terytorium,bolszewicy wcielili pozostałą część do Związku Radzieckiego,zaś ormiańska elita padła ofiarą stalinowskich czystek.Utworzono wówczas Armeńską SRR,która 12 marca 1922 weszła w skład Zakaukaskiej Republiki Radzieckiej i pozostała w niej do 5 grudnia 1936.Po II wojnie światowej nastąpił wzrost gospodarczy i Armenia stała się najbogatszą spośród republik ZSRR.W latach 1975-1986 na emigracji działała organizacja terrorystyczna ASALA,stworzona przez diasporę ormiańską.Celem jej było wzięcie odwetu na Turcji za dokonaną rzeź Ormian z czasów I wojny światowej.Za rządów Gorbaczowa odżył spór z Azerbejdżańską SRR o Górski Karabach("Arcach")zamieszkany głównie przez Ormian obwód autonomiczny leżący na terenie Azerbejdżanu.Wskutek tego Turcja i Azerbejdżan nałożyły na Armenię blokadę gospodarczą.Sytuację gospodarczą dodatkowo pogorszyło w 1988 silne trzęsienie ziemi,które zniszczyło miasto Giumri oraz zmusiło władze do zamknięcia elektrowni atomowej Mecamor.W lipcu 1990 Armenia ogłosiła swą niepodległość,potwierdzoną w referendum 21 września 1991.Wkrótce potem zmuszona była stoczyć wojnę z Azerbejdżanem w obronie ormiańskiej ludności Górskiego Karabachu,tymczasowo zakończoną korzystnym dla niej zawieszeniem broni w 1994.W 1998 r.przywódca Ormian z Górskiego Karabachu,Robert Koczarian,został wybrany na prezydenta Armenii.Wybory parlamentarne w 1999 wygrał opozycyjny wobec prezydenta blok„Jedność”.Po zabójstwie Wazgena Sarkisjana premierem został Aram Sarkisjan.W 2000 zastąpił go Andranik Markarian.W 2001 Armenia stała się pełnoprawnym członkiem Rady Europy.W 2005 w wyniku referendum przyjęto nowelizację konstytucji,zmieniającą ustrój Armenii z republiki prezydenckiej na republikę parlamentarną.

Gospodarka

Sytuacja gospodarcza Armenii stopniowo poprawia się,nie jest też zła jak na standardy europejskie.Kraj pozostaje pod wpływem blokady gospodarczej ze strony Azerbejdżanu,gdyż z Turcją udało się ustalić w 2010 roku porozumienie,dzięki któremu współpraca handlowa między Armenią i Turcją poprawia się;jedynymi zamkniętymi granicami pozostaje granica z Azerbejdżanem.W roku 1994 rząd,przy wsparciu MFW,rozpoczął ambitny program liberalizacji gospodarki,który od 1995 przyniósł wzrost gospodarczy i członkostwo w WTO.Armenia zdołała sprywatyzować większość małych i średnich przedsiębiorstw,ograniczyć inflację i ustabilizować walutę.Brak energii elektrycznej i paliw został rozwiązany poprzez ponowne uruchomienie elektrowni atomowej w Mecamor,co pozwoliło krajowi zostać eksporterem energii elektrycznej,ale powoduje naciski ze strony Unii Europejskiej.Rolnictwo jest niedoinwestowane,oparte na przestarzałych technologiach,wskutek czego kraj nie jest samowystarczalny żywnościowo.

Uprawia się głównie:

•zboża,

•herbatę,

•winorośl

•i tytoń.

Sektor usług wytwarza tylko 20%PKB.Gospodarka Armenii nadal pozostaje blisko związana z Rosją.Pomoc dla kraju płynie głównie z diaspory.

Społeczeństwo

Armenię zamieszkują 3 mln ludzi:

•97,89%Ormian;

•1,26%Jazydów;

•0,46%Rosjan;

•0,11%Asyryjczyków.

95%obywateli deklaruje przynależność do Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego(ogólnie chrześcijanie stanowią 99%społeczeństwa,w tym członkowie innych Kościołów ormiańskich).W wyniku wojny opuściło Armenię około 200 tys.Azerów,przybyło zaś 260 tys.ormiańskich uchodźców z Azerbejdżanu.

Z powodów historycznych większość Ormian mieszka poza granicami kraju:

•na Bliskim Wschodzie,

•w Rosji,

•Europie Zachodniej

•i Ameryce,zaś z powodu złej sytuacji gospodarczej nadal trwa silna emigracja.

W latach 1991-2001 wyjechało z Armenii ok.800 tys.Ormian.

Religijność

Apostolski Kościół Ormiański 91,45%

Katolicyzm 4,55%

Protestantyzm 1,88%

Zielonoświątkowcy 1,42%

Kościół Baptystyczny 0,14%

Grupy charyzmatyczne 0,11%

Islam 1,2%

Świadkowie Jehowy 0,34%

Prawosławie 0,34%

Bahaizm 0,04%

Podział administracyjny

Kraj podzielony jest na 10 prowincji(marzer,orm.մարզեր,l.poj.-marz,orm.մարզ)i jedno miasto wydzielone:

•Aragacotn

•Ararat

•Armawir

•Gegharkunik

•Kotajk

•Lori

•Szirak

•Sjunik

•Tawusz

•Wajoc Dzor

•Erywań(stolica)

Podział administracyjny Armenii

Prowincje

•Erywań

•Aragacotn

•Ararat

•Armawir

•Gegharkunik

•Kotajk

•Lori

•Szirak

•Sjunik

•Tawusz

•Wajoc Dzor

Święta państwowe

Data Polska nazwa

1 stycznia Nowy Rok

6 stycznia Boże Narodzenie/Epifania

28 stycznia Dzień Wojska

7 kwietnia Dzień Macierzyństwa i Piękności

Zgodnie z kalendarzem juliańskim Wielkanoc

24 kwietnia Dzień Pamięci Zagłady(Rzezi Ormian)

9 maja Dzień Zwycięstwa

28 maja Dzień Pierwszej Republiki

5 lipca Dzień Konstytucji

21 września Święto Niepodległości

7 grudnia Dzień Pamięci Trzęsienia Ziemi(w Giumri)