Chile

Chile(Republika Chile República de Chile)państwo w Ameryce Południowej,ciągnące się długim pasem na zachodnim wybrzeżu kontynentu nad Oceanem Spokojnym.Stolicą Chile jest Santiago de Chile.Graniczy z Peru,Boliwią i Argentyną.

Do Chile należą liczne wyspy przybrzeżne i wyspy na otwartym oceanie(w sumie ok.3 tys.):

·Juan Fernández,

·Wyspa Wielkanocna(najbardziej oddalona od innych wysp i lądów zamieszkana wyspa na świecie),

·Sala y Gómez,

·San Ambrosio,

·San Félix,

·Chiloé,

·Campana,

·Santa Inés,

·Chonos.

Geografia

Chile położone jest w południowo-zachodniej części Ameryki Południowej i rozciąga się wąskim pasem wzdłuż wybrzeża o długości 4,3 tys.km.Najdalej na północ wysunięty punkt Chile to styk granic Chile,Peru i Boliwii(17°30'S),a na południe przylądek Horn(55°59'S).Rozciągłość równoleżnikowa kraju w najszerszym miejscu wynosi zaledwie 468 km,a w najwęższym 90 km.Wybrzeże w północnej i środkowej części państwa ma słabo rozwiniętą linię brzegową,natomiast południowa część bardzo dobrze.Powierzchnia całkowita kraju:756950 km²,z czego 748800 km² to powierzchnia lądu,pozostałe 8150 km² stanowią wody oceaniczne.Chile uważa,że ma prawo do części Antarktydy o powierzchni 1236000 km².Jest to teren sporny z Argentyną.

·Najwyższy punkt:Ojos del Salado,6885 m.n.p.m.

·Najniższy punkt:Ocean Spokojny,0 m

·Całkowita granica lądowa:6339 km,

·długość granicy morskiej:6435 km.

Długość granic z sąsiadującymi państwami:

·Argentyna 5308 km,

·Boliwia 860 km,

·Peru 171 km

Klimat

Region północny(od granicy z Peru do 31°S)charakteryzuje klimat zwrotnikowy wybitnie suchy.Zaznacza się tu wyraźny wpływ zimnego Prądu Peruwiańskiego.Na Pustyni Atakama są miejsca,gdzie deszcz nie spadł od ponad 400 lat.Jedynym źródłem wody są tam mgły i rosy.W regionie środkowym(31-42°S)panuje klimat podzwrotnikowy morski.Opady dominują w porze zimowej(od maja do lipca).Najcieplejszym miesiącem jest styczeń,najchłodniejszym lipiec.Na południe od 42°S panuje klimat umiarkowany morski z bardzo wysokimi sumami opadów(1000-3000 mm rocznie,a w rejonie Cieśniny Magellana ok.5100 mm).Mniejsze opady są na wschodnich stokach Andów Patagońskich.Najdalej na południe wysunięte krańce Chile znajdują się w strefie klimatu subpolarnego.

Sieć rzeczna

Chile ma bardzo słabo rozwiniętą sieć rzeczną.Jedynym wyjątkiem jest rzeka Loa(440 km)wpadająca do Oceanu Spokojnego,którą wykorzystuje się do irygacji oraz w energetyce.Najlepiej rozwiniętą sieć rzeczną ma region środkowy,gdzie występują m.in.krótkie rzeki Biobío(380 km)czy Rapel(240 km).Najkrótsze rzeki występują w regionie południowym,ale to one wykorzystywane są w energetyce,ponieważ mają bardzo duże przepływy wody,np.rzeka Baker ma średni przepływ 1500 m³/s.

Gleby

Na północy Chile występują głównie gleby inicjalne i czerwonobure gleby pustynne.W regionach zasolonych(Salar de Atacama)wykształciły się solończaki.Żyzne gleby aluwialne powstały na równinach stożków napływowych wymagają one jednak nawadniania.W Andach występują głównie gleby górskie,ale i także gleby stepowe powstałe z popiołów wulkanicznych i zawierające duża ilość próchnicy.Najżyźniejsze gleby są w środkowej części kraju na obszarach górskich brązowe,szarobrązowe oraz czerwonobrązowe i niekiedy cynamonowe.Dla południowej części Chile charakterystyczna jest obecność gleb torfiastych,brunatnych,lokalnie zbielicowanych i kwaśnych gleb leśnych.

Flora

Najuboższa pod względem roślinności jest północ kraju.Brak stałych rzek powoduje,że dominują tu formacje pustynne i półpustynne.W miejscach występowania mgieł pojawia się kwitnąca na żółto i liliowo oksalia.Znacznie bogatszy jest świat roślinny w środkowym regionie Chile,gdzie przeważa flora śródziemnomorska.W jej skład wchodzą wiecznie zielone krzewy mattoral i espinales oraz rośliny laurowe.Występuje tu również palma miodowa oraz święte drzewo Indian Mapuczów canelo.W Dolinie Środkowochilijskiej powyżej 1200 m n.p.m.pojawia się cedrzyniec amerykański,a jeszcze wyżej karłowate buki nire i lenga.Na obszarach zasobnych w wodę rosną bambusy quila,araukarie i nothofagus(odmiana buku).W południowej części Chile do wysokości 500-600 m n.p.m.rosną wiecznie zielone krzewy i drzewa,w strefie 500-1000 m n.p.m.buki lenga i nire.Dla wysokości 1000-1200 m n.p.m.charakterystyczne są drzewa alerce oraz buki.Na wysokości 1300-1800 m n.p.m.dominuje berberys,powyżej rozciąga się piętro łąk.

Fauna

Obszar Chile należy do zoogeograficznej Krainy Neotropikalnej(Region Chilijsko-Patagoński).Na skalistych wybrzeżach kontynentu i wysp żyją liczne gatunki ptaków.W zaroślach trzciny i Kamyszu spotkać można pancerniki tatu,żółwie i jaszczury oraz pumę i lisa aguarachaya.

W lasach górskich występują:

·Dzikie koty pampasowe(Oncifelis colo colo)

·I pies cuelpo.

W Andach żyją także lamy i guanako,a w Patagonii strusie nandu.Niezwykle charakterystycznymi dla Chile gryzoniami są żyjące głównie w półpustynnym,pokrytym zaroślami ekosystemie zwanym matorral koszatniczki i szynszyle.

Wybrane Parki Narodowe

·Rapa Nui(Wyspa Wielkanocna)

·Lauca

·Park Narodowy Bernardo O'Higgins

·Chiloé

·Park Narodowy Llullaillaco

·Torres Del Paine

Demografia

Chile jest szóstym co do liczebności państwem Ameryki Południowej(16,9 mln mieszkańców).Gęstość zaludnienia wynosi 21,7 osób na km².Współczynnik przyrostu naturalnego kształtuje się w okolicach 1,2%.W 2009 r.Chile miało około 16970000 mieszkańców,z czego około 8,8 milionów,tj.52,7% stanowili Biali,zaś liczbę Metysów szacowano na 44%.Wg innych badań stwierdzono 64% do 90% Białej większości.W Chile osiedlały się kolejne fale imigrantów,m.in.Hiszpanie,Włosi,Irlandczycy,Francuzi,Grecy,Niemcy,Anglicy,Szkoci,Chorwaci i Palestyńczycy.Według spisu powszechnego z 2002 r.3,2% ludności Chile uznano za rdzenną.

Grupy etniczno-rasowe

Większość ludności Chile stanowią Biali(52,7%),następnie Metysi(44,1%) i Indianie(3,2%)

Religia

·Katolicyzm:70%

·Zielonoświątkowcy:12,2%

·Mormoni:3%

·Kościół Adwentystów Dnia Siódmego:0,9%

·Animizm:0,9%

·Świadkowie Jehowy:0,5%

·Pozostali gł.:ateizm,protestantyzm,prawosławie

Edukacja

Chile cechuje wysoki poziom edukacji i jeden z najniższych na kontynencie wskaźnik analfabetyzmu(5% ludności powyżej 15 roku życia).Nauka w szkołach podstawowych trwa 8 lat,jest obowiązkowa i bezpłatna.

Historia

Przed przybyciem Hiszpanów tereny obecnego Chile były zamieszkane przez Indian.Około VII-VIII w.obszary północnego Chile zostały objęte wpływami kultury Tiahuanaco,a w początkach XVI w.włączone do Imperium Inków.W pierwszej połowie XVI w.tereny aż do rzeki Biobío zostały opanowane przez Hiszpanów i włączone do wicekrólestwa Peru.Obszary bardziej na południe pozostały we władaniu Araukanów,którzy utrzymali niezależność aż do drugiej połowy XIX w.Zapoczątkowany w drugiej połowie XIX w.wśród Kreolów chilijskich ruch separatystyczny doprowadził do proklamowania w 1818 niepodległej republiki z prezydentem B.O'Higginsem na czele.W 1881 roku,na mocy traktatu z Buenos Aires(1881 rok),do Chile przyłączono zachodnią Patagonię.Natomiast w 1884 roku,dzięki zwycięstwu nad Peru i Boliwią w wojnie o saletrę,państwo zaanektowało całe boliwijskie wybrzeże oraz najdalej na południe wysuniętą nadmorską prowincję Peru z miastami Arica i Iquique.Kryzys spowodowany I wojną światową położył kres gospodarczej stabilizacji Chile.W latach 1938-1952 władzę sprawowała koalicja radykałów i komunistów Front Ludowy,reprezentująca głównie interesy klasy średniej.Na przełomie lat 50. i 60.silnie uwidoczniły się tendencje do przeprowadzenia reform społecznych i gospodarczych,co umożliwiło przejęcie władzy w 1964 chrześcijańskim demokratom,głoszącym hasła"rewolucji w wolności".W 1970 w wyborach prezydenckich zwyciężył kandydat lewicowej koalicji Jedność Ludowa,Salvador Allende Gossens,który przystąpił do realizacji programu"chilijskiej drogi do socjalizmu",przeprowadzając szereg radykalnych reform,m.in.wywłaszczając amerykańskich właścicieli kopalń miedzi,prowadzących do wewnętrznego chaosu i pogorszenia się sytuacji gospodarczej Chile.W 1973 jednostki wojskowe z gen.Augusto Pinochetem na czele,w wyniku zamachu stanu ustanowiły rządy junty wojskowej,wprowadzając radykalną politykę ekonomiczną(zasady wolnego rynku) i zwalczając wewnętrzną opozycję(ofiarami terroru padły tysiące osób).Narastający w latach 80.sprzeciw wobec rządów junty zmusił Pinocheta do zorganizowania w 1988 narodowego referendum,które odrzuciło jego kandydaturę na kolejną kadencję prezydencką.W wyborach prezydenckich w 1989 zwyciężył polityk chadecki Patricio Aylwin(Azócar),który przywrócił rządy cywilne.Pinochet zachował(do 1997)stanowisko głównodowodzącego sił zbrojnych,z prawem wyznaczenia swego następcy.Kolejne wybory,w 1993 roku,wygrał ponownie kandydat chadecki E.Frei Ruitz-Tagle.17 Października 1998 r.Pinochet został zatrzymany w Wielkiej Brytanii na wniosek władz hiszpańskich,które wystąpiły o jego ekstradycję.27 lutego 2010 Chile nawiedziło silne trzęsienie ziemi o magnitudzie 8,8 stopnia w skali Richtera.

Ustrój polityczny

Chile jest republiką.Konstytucję uchwalono ostatecznie 11 marca 1981(ze zmianami 1989,1991,1997,1999,2000,2003 i 2005)a pierwsza jej wersja została opracowana 11 września 1980 roku.Głową państwa jest prezydent,wybierany w wyborach powszechnych na 4-letnią kadencję(bez prawa do natychmiastowej reelekcji).Obecnie prezydentem jest Sebastián Piñera.Prezydent mianuje członków rządu,którego jest szefem,ma prawo wprowadzić stan wyjątkowy na 20 dni,mianuje kilku senatorów,jest przewodniczącym Krajowej Rady Bezpieczeństwa,posiada inicjatywę ustawodawczą.Poprawka z 1989 do konstytucji pozbawiła prezydenta prawa do rozwiązania parlamentu.Rozszerzyła także skład Krajowej Rady Bezpieczeństwa o 1 członka kontrolera generalnego.

Władzę ustawodawczą sprawuje 2-izbowy Kongres Narodowy:

·Izba Deputowanych(Cámara de Diputados),wybierana w wyborach powszechnych na 4 lata,

·oraz Senat,o kadencji 8-letniej(co 4 lata połowa składu ulega odnowieniu),w większości wybierany w wyborach powszechnych i bezpośrednich,częściowo mianowany przez prezydenta,Sąd Najwyższy i Krajową Radę Bezpieczeństwa(senatorami są dożywotnio wszyscy byli prezydenci).Władzę wykonawczą sprawuje prezydent i odpowiedzialny przed nim rząd.

Partie polityczne

·Niezależny Związek Demokratyczny(UDI)

·Partia Chrześcijańsko-Demokratyczna(PDC)

·Partia na rzecz Demokracji(PPD)

·Partia Humanistyczna(PH)

·Partia Socjaldemokracji(PDS)

·Odnowa Narodowa(RN)

·Socjalistyczna Partia Chile(PSCh)

·Socjaldemokratyczna Partia Radykalna(PRSD)

Podział terytorialny

15 regionów:

·Antofagasta

·Araukania

·Arica y Parinacota

·Aisén

·Atacama

·Biobío

·Coquimbo

·Libertador

·Los Lagos

·Los Ríos

·Magallanes

·Maule

·Metropolitana(Santiago)

·Tarapacá

·Valparaíso

Chile rości sobie prawa do fragmentu Antarktydy.

Gospodarka

Chile jest jednym z najlepiej rozwiniętych gospodarczo krajów Ameryki Południowej,o produkcie krajowym brutto 14900 dolarów na 1 mieszkańca(2008) i o wysokim średniorocznym tempie wzrostu produktu krajowego brutto 7% w 1985–1989(10,0% w 1989).Jest jednocześnie jednym z najmniej zadłużonych krajów Ameryki Południowej i jednym z nielicznych krajów świata,którego zadłużenie zagraniczne zmniejsza się(z 21,1 mld dolarów w 1986 do 18,2 mld dolarów w 1989),m.in.dzięki zamianie zadłużenia na akcje.

Przemysł

Podstawą gospodarki jest przemysł(z dużym udziałem górnictwa)oraz rolnictwo.W kraju wydobywa się rudy miedzi(1 miejsce w świecie,30% światowego wydobycia m.in.w Chuquicamata,Potrerillos,El Teniente),cynku,molibdenu,żelaza,nitratyn(saletra chilijska 1.miejsce,głównie w północnym Chile),boraks,złoto,srebro,ropę naftową i gaz ziemny(południowe Chile i Ziemia Ognista),węgiel kamienny.13 października 2010 rozpoczęła się bezprecedensowa akcja ratunkowa w kopalni miedzi i złota w Copiapo,mająca na celu wydobycie 33 górników,po 69 dniach spędzonych ponad 600 metrów pod ziemią.Produkcja energii elektrycznej:60,6 mld kWh(2007).

Główne gałęzie przemysłu przetwórczego:

·Spożywczy(mięsny,cukrowniczy,młynarski,winiarski),

·Włókienniczy(zwłaszcza bawełniany,głównie w Tomé,Concepción,Valparaíso),

·Chemiczny,

·Hutnictwo miedzi(Chuquicamata,Potrerillos) i żelaza oraz rafinerie ropy naftowej,

·Przemysł maszynowy,

·Cementowy,

·Papierniczy,

·Skórzany.

Główne źródła zanieczyszczeń przemysłowych związane są z wytapianiem miedzi w Chuquicamata(22°32'S,68°92'W),Potrerillos(26°43'S,69°47'W),Noranda(23°98'S, 70°07'W) i w Paipote(27°42'S,70°25'W)