Bułgaria

Bułgaria,Republika Bułgarii(България,Република България)państwo położone w południowo-wschodniej Europie,na Bałkanach.Graniczy z Serbią oraz Macedonią od zachodu,Grecją i Turcją od południa,Morzem Czarnym od wschodu i Rumunią od północy.

Bułgaria jest członkiem następujących organizacji międzynarodowych:

·Organizacji Narodów Zjednoczonych(od 1955),

·Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego NATO(od 2004),

·Unii Europejskiej(od 2007).

Ustrój polityczny

Zgodnie z konstytucją z 12 lipca 1991 Bułgaria jest republiką,w której głową państwa jest prezydent wybierany,na jednej karcie razem z wiceprezydentem,w bezpośrednich wyborach,na 5-letnią kadencję.Szefem rządu jest premier,który mianowany jest przez prezydenta.Organem władzy ustawodawczej jest jednoizbowe,240-osobowe Zgromadzenie Narodowe(Народно събрание),wybierane na 4-letnią kadencję.

·Kraj podzielony jest na 28 prowincji(oblast(i)област(и)).

Geografia

Bułgaria leży w południowej Europie nad Morzem Czarnym,w południowo-wschodniej części Półwyspu Bałkańskiego.Od północy graniczy z Rumunią,od zachodu z Serbią i Macedonią od południa z Grecją i Turcją.Stolicą Bułgarii jest Sofia(1,1 mln mieszkańców),inne większe miasta to Płowdiw,Warna,Burgas,Ruse,Stara Zagora,Plewen i Wraca.

·całkowita granica lądowa:1808 km

·długość wybrzeża:378 km

Długość granic z sąsiadującymi państwami:

·Rumunia 608 km

·Grecja 494 km

·Serbia 318 km

·Turcja 240 km

·Macedonia 148 km

Warunki naturalne

Około 60% powierzchni Bułgarii zajmują tereny wyżynne i górskie,średnie wzniesienie kraju wynosi ok.470 m n.p.m.Wzdłuż północnej granicy rozciąga się Nizina Naddunajska,zajmująca całą północną część kraju.W środkowej części Bułgarii leży jej główny masyw górski Stara Płanina(Bałkan)wraz z pasem Kotlin Zabałkańskich(Sofijska,Kazanłycka,Sliweńska i in.)W południowo-zachodniej Bułgarii leżą masywy górskie Rodopy i Pirin(na granicy z Grecją)oraz Riła(najwyższy szczyt Bułgarii i całego Półwyspu Bałkańskiego Musała 2925 m n.p.m.)Bułgarię południowo-wschodnią zajmuje rozległa Nizina Górnotracka,a na południe od niej,na granicy z Turcją,niskie góry Sakar i Strandża.

Największe góry w Bułgarii:

Góra Wysokość(m n.p.m.)Pasmo górskie

Musała 2925 m Riła

Wichren 2915 m Pirin

Botew 2376 m Stara Płanina

Klimat

Klimat Bułgarii jest umiarkowany ciepły,kontynentalny,suchy, nad morzem podzwrotnikowy,wilgotniejszy.W górach występuje piętrowość klimatyczna.Średnia temperatura powietrza w styczniu wynosi od -6°C(w terenach górskich),-3°C(w centralnej części kraju)do 2°C(na południu kraju),w lipcu odpowiednio od 18°C,23°C i 25°C.Średnia suma roczna opadów od 450 mm na północy,do 1200 mm w terenach górskich.

Średnia temperatura powietrza i średnia suma opadów w stolicy kraju Sofii wynoszą:

·W styczniu-2°C i 42 mm,

·W lipcu 22°C i 60 mm.

Stosunki wodne

Stara Płanina dzieli Bułgarię na zlewiska Morza Czarnego i Morza Egejskiego.

W zlewisku czarnomorskim najdłuższą rzeką jest Dunaj(długość 471 km w granicach Bułgarii),który jest rzeką graniczną z Rumunią,wraz z dopływami:

·Łom,

·Ogosta,

·Iskyr(jest najdłuższą rzeką Bułgarii płynącą w całości w jej granicach),

·Osym,

·Jantra.

Ponadto największe rzeki zlewiska Morza Egejskiego to Marica z Tundżą i Ardą,Kamczija,Struma oraz Mesta.Rzeki wyzyskiwane są głównie do nawadniania i produkcji energii elektrycznej.Jeziora są nieliczne i niewielkie,największe,typu lagunowego,występują głównie wzdłuż wybrzeża.W górach Pirin i Riła znajduje się około 260 jezior pochodzenia polodowcowego.W Starej Płaninie znajduje się największy wodospad w Bułgarii i zarazem największy w całych Bałkanach Rajsko Pryskało.

Przyroda

Lasy pokrywają ok.35% powierzchni kraju,do wysokości 700–1000 m występują głównie lasy dębowe,do 1700–1800 m lasy bukowe i bukowo-jodłowe,w najwyższych piętrach gór do 2000–2300 m lasy świerkowe,kosodrzewina i hale górskie.Na obszarach wyżynnych i nizinnych zarośla krzewów zrzucających liście na zimę oraz zbiorowiska roślinności stepowej w rejonie Dobrudży.

Historia

W połowie IV tysiąclecia p.n.e.rozpoczął się napływ na tereny obecnej Bułgarii plemion koczowniczych z Azji Środkowej.W V wieku p.n.e.jedno z plemion trackich utworzyło nawet organizm państwowy Królestwo Odrysów.Tereny te zdobyli Rzymianie i w pierwszej połowie I wieku(6–9 r.n.e.)pomiędzy Dunajem a pasmem Starej Płaniny utworzyli rzymską prowincję Mezję,która w roku 86 n.e.została podzielona na Mezję Dolną i na Mezję Górną.W połowie I w.n.e.na południe od Starej Płaniny powstała rzymska prowincja Tracja.Z czasem tereny obecnej Bułgarii stały się miejscem najazdów Hunów i Gotów.W VI wieku tereny te zaczęły zasiedlać pasterskie plemiona słowiańskie,które zostały podbite ok.roku 680 przez Protobułgarów.Bułgaria powstała w 681 roku,założona przez Asparucha.Chan Borys I Michał został ochrzczony przez duchowieństwo greckie w przeddzień Zielonych Świąt 25 maja 864 roku.Otrzymał na cześć cesarza bizantyjskiego Michała III,swojego ojca chrzestnego,imię Michał.Powstało potężne państwo ze stolicą w Plisce(od 895 w Presławiu),które trwało w okresie 681–1018.W 915 r.Symeon przyjął tytuł cara.Od 1018 tereny Bułgarii zostały ostatecznie podbite przez Bizancjum i pozostawały pod władzą Bizantyjczyków do 1185 mimo antybizantyjskich powstań ludowych.W latach 1186–1398 istniało drugie państwo Bułgarów,po czym jego terytorium stało się częścią państwa osmańskiego.3 marca 1878 po klęsce Turcji w wojnie z Rosją sporządzono traktat pokojowy w San Stefano,który przewidywał utworzenie Wielkiej Bułgarii będącej wciąż wasalem Turcji ale bez prawa stacjonowania w niej wojsk tureckich.W granicach wielkiego państwa bułgarskiego miały się znaleźć,oprócz samej Bułgarii,Tracja i Macedonia bez Salonik.Dlatego 3 marca dzień zakończenia wielowiekowej tureckiej okupacji ziem bułgarskich jest świętem narodowym tego kraju.Niepodległość uzyskana w 1878(w pełni w 1908 po oficjalnym przyłączeniu Rumelii Wschodniej)zapoczątkowała ścieranie się wpływów niemieckich i rosyjskich.Na skutek wojen bałkańskich(1912–1913)Bułgaria utraciła znaczną część terytorium,dlatego też przystąpiła do I wojny światowej po stronie państw centralnych.Wojna zakończyła się jednak klęską,a Bułgaria straciła swoje krótkotrwałe zdobycze terytorialne(najboleśniej odczuła brak dostępu do Morza Egejskiego).W II wojnie światowej opowiedziała się(wraz z m.in.Węgrami,Rumunią i Finlandią)po stronie państw Osi.Rezultatem tego były niewielkie nabytki we wschodniej części Jugosławii oraz krótkotrwałe włączenie do Bułgarii części greckiego terytorium Tracji Zachodniej oraz części Macedonii Egejskiej,ale bez Salonik.Zajęcie w 1944 kraju przez Armię Czerwoną spowodowało obalenie monarchii i ustanowienie republiki ludowej w 1946 roku,po czym władzę objęła Bułgarska Partia Komunistyczna(generalni sekr.Georgi Dymitrow,Wyłko Czerwenkow,Todor Żiwkow).Bułgaria była członkiem RWPG i Układu Warszawskiego.Masowe demonstracje w listopadzie i grudniu 1989 wpłynęły na utworzenie demokratycznej republiki parlamentarnej(pierwsze wolne wybory 13 października 1991).29 Marca 2004 Bułgaria wstąpiła do NATO.1 stycznia 2007 Bułgaria stała się członkiem Unii Europejskiej.Rząd bułgarski czyni starania,by wejść do strefy Schengen.

Podział administracyjny

Od 1999 roku Bułgaria dzieli się na 28 obwodów(bułg.област,l.mn.области).

Gospodarka

Bułgaria to najuboższe państwo UE.W okresie socjalistycznym rolnictwo i produkcja żywności były centralnie zarządzane,ale ściśle ze sobą powiązane.Reformy 1989 zniosły centralne planowanie bułgarskiej gospodarki,umożliwiając istniejącym zakładom przekształcenie się w niezależne przedsiębiorstwa z prawem do wypuszczania akcji.Głównymi uprawami są tu zboża(pszenica,kukurydza),rośliny przemysłowe(słonecznik,tytoń,bawełna) i warzywa(pomidor,ogórek,papryka).Duże znaczenie ma uprawa winorośli i drzew owocowych(jabłonie,brzoskwinie,śliwy).Bułgaria jest największym na świecie eksporterem olejku różanego.Rośnie znaczenie hodowli(głównie owiec,bydła i trzody chlewnej) i leśnictwa.Ważnym działem gospodarki jest rybołówstwo.Poza lokalnymi łowiskami na Morzu Czarnym i wodach śródlądowych,bułgarskie trawlery łowią na Morzu Śródziemnym i Oceanie Atlantyckim.W kraju występują złoża miedzi i niewielkie rud żelaza.

Stosunkowo małe są także zasoby surowców energetycznych:

·Węgla kamiennego,

·Ropy naftowej

·I gazu ziemnego.

Elektrownie wodne wytwarzają około 1/10 krajowej energii elektrycznej,3/5 pochodzi z elektrowni cieplnych,reszta zaś z elektrowni jądrowych zbudowanych według planów radzieckich.W latach rządów komunistycznych poczyniono znaczne inwestycje w przemyśle przetwórczym.Dużą dynamikę wykazuje produkcja stali,miedzi,cynku,ołowiu,a także maszyn i urządzeń,chemikaliów i wyrobów przemysłu spożywczego,dostarczającego większości dochodów z eksportu.Źródłem dochodów jest także turystyka,rozwinięta szczególnie na wybrzeżu Morza Czarnego.Kraj ma dobrze rozwiniętą sieć dróg.Dużą rolę odgrywa transport morski i lotniczy.Główne porty morskie to Warna i Burgas.

Demografia

Ludność Bułgarii(wg spisów powszechnych)

Rok Ludność Zmiana%

1892 3310713 1.049%

1887 3154375

1900 3744283

1905 4035575

1910 4337513

1920 4846971

1926 5528741

1934 6077939

1946 7029349

1956 7613709

1965 8227866

1975 8727771

1985 8948649

1992 8487317

2001 7928901

2011 7351234

Ludność

Skład etniczny(wg spisu z 2001 roku):

·Bułgarzy:84,0%

·Turcy:9,5%

·Romowie:4,5%

·Innych:2,0%

Wyznania(wg spisu z 2001 roku):

·Prawosławni:82,6%

·Muzułmanie:12,2

·Katolicy:0,6%

·Protestanci:0,5%

·Innych:4,1%

Języki(wg spisu z 2001 roku):

·Język bułgarski:84,5%

·Język turecki:9,6%

·Język romski:4,1%

Miasta Bułgarii

Największe miasta Bułgarii:

Miasto liczba mieszkańców w 2009

1 Sofia 1165503

2 Płowdiw 348465

3 Warna 320837

4 Burgas 193765

5 Ruse 156509

6 Stara Zagora 140456

7 Plewen 111426

8 Sliwen 93781

9 Dobricz 92672

10 Szumen 86824

Kultura i sztuka

Bułgaria od okresu średniowiecza(XIII wiek,XIV wiek)znana jest ze swoich ikon.Przedstawiciele tzw.tyrnowskiej szkoły malarskiej(XIV wiek)z powodzeniem przekraczali reguły rządzące tradycyjnym,hieratycznym malarstwem ikon,dzięki czemu stworzyli oni jedną z najbardziej znaczących szkół artystycznych wschodniego chrześcijaństwa.Bułgaria posiada również starą i bogatą tradycję śpiewu chóralnego.Jednym z najbardziej znanych,bułgarskich średniowiecznych twórców jest Joan Kukuzel,kompozytor,teoretyk muzyki i twórca tzw.nowobizantyjskiego zapisu nutowego.Znanymi bułgarskimi śpiewakami są współcześnie m.in.Boris Christow,Nikołaj Giaurow,czy Nikoła Giuzelew,należący do światowej czołówki i często występujący w najlepszych operach całej Europy.W okresie bułgarskiego odrodzenia narodowego,u schyłku panowania tureckiego(przełom XVIII i XIX wieku),w całym kraju powstało kilka szkół artystycznych,których przedstawiciele specjalizowali się w ikonopisaniu,snycerce lub malarstwie.Pozostawili oni po sobie prawdziwe skarby sztuki,architektury i malarstwa.Najsłynniejsze z owych szkół to m.in.szkoła trewneńska,bańska czy samokowska twórcy tej ostatniej szkoły(a wśród nich Zachari Zograf)zasłynęli kunsztem zdobiąc monaster rylski przepięknymi freskami.Najbardziej znanym współczesnym artystą bułgarskim jest bez wątpienia Christo Jawaszew.Zdobył on rozgłos wielu spektakularnymi happeningami,wśród których najbardziej kontrowersyjne było„zapakowanie”w folię m.in.gmachu Reichstagu w Berlinie oraz Pont Neuf w Paryżu.Bułgaria posiada także bogate tradycje w dziedzinie teatru lalkowego(nie tylko dla dzieci).

Bułgarskie obiekty na Liście UNESCO

*właśc.Lista światowego dziedzictwa kulturowego(K)i przyrodniczego(P)

·Cerkiew Bojańska koło Sofii(K)

·Jeździec z Madary(K)

·Zespół cerkwi wykutych w skale w Iwanowie(K)

·Tracki grobowiec z Kazanłyku(K)

·Zabytkowe miasto Nesebyr(K)

·Rezerwat przyrody Srebyrna(P)

·Park Narodowy Pirinu(P)

·Monastyr Rilski(K)

·Grobowiec tracki w Swesztari(K)

Literatura

Z czasów panowania chanów protobułgarskich(VII–IX wiek)pochodzą ryte w kamieniu napisy protobułgarskie w języku greckim.W końcu IX wieku,dzięki przyswajaniu ksiąg słownie stworzonych przez św.Cyryla i Metodego,rozwinęło się piśmiennictwo religijne w języku staro-cerkiewno-słowiańskim.Czerpiąc wzorce z Bizancjum,na przełomie IX i X wieku piśmiennictwo starobułgarskie rozkwitło w Presławiu i Ochrydzie oraz ponownie(XIV wiek)w Tyrnowie.Oprócz kazań,poezji hymnicznej,traktatów i tzw.zborników(zbiorów różnych utworów służących religijnemu pouczeniu)ważne miejsce w średniowiecznej literaturze zajęły apokryfy,hagiografie,opowieści pouczające i heroiczne.Po podboju tureckim(1394)tradycję piśmienniczą kultywowano w monasterach.W XVI wieku powstały w Sofii nowe hagiografie.W XVII i XVIII w.główną formą piśmiennictwa były damaskiny(zbiory pouczeń i kazań).Najżywiej rozwijała się ustna twórczość ludowa.W okresie odrodzenia narodowego(1762–1878)powstały zręby nowożytnej kultury bułgarskiej.Pierwszym przejawem świadomości narodowej było zainteresowanie własną historią(Paisij Chilendarski).Walka Bułgarów o uniezależnienie się kultury od Greków i autokefaliczny kościół,a po 1856 o zrzucenie panowania Turków,znalazła odbicie w literaturze.W 1.połowie XIX wieku,w okresie tworzenia podstaw świeckiej oświaty narodowej,pojawiły się pierwsze drukowane książki i podręczniki szkolne.Zrodziła się publicystyka i wierszopisarstwo.Na dalszym rozwoju młodej literatury zaważyło coraz żywsze od połowy XIX w.zainteresowanie słowianofilstwem i rodzimą kulturą ludową.Oparte na obcych,zwłaszcza rosyjskich,wzorach artystycznych i bułgarskim folklorze powstały nowożytne gatunki poezji,prozy i dramatu,w których z żywej mowy ludowej tworzył się język literacki.Jednocześnie z realizmem wystąpiły tendencje sentymentalno-romantyczne.Najdojrzalszym świadectwem uczuciowości romantycznej stała się liryka Christo Botewa.Po odzyskaniu niezawisłości politycznej(1878)rozwinęła się dydaktyczna poezja i spokrewniona często z publicystyką proza realistyczna.Uprawiali ją zarówno zwolennicy odnowy moralnej(Aleko Konstantinow),jak narodnicy(Todor Włajkow) i socjaliści.W życiu literackim wybitną pozycję zajął obrońca tradycji,Iwan Wazow.Walcząc o europeizację sztuki narodowej w latach 90.XIX wieku przeciwstawili mu się moderniści skupieni wokół pisma Misył,którzy obrali orientację neoromantyczną(Pejo Jaworow,Penczo Sławejkow).Drugie pokolenie modernistów po 1905 zwróciło się ku symbolizmowi(Teodor Trajanow,Nikołaj Liliew).Na początku XX wieku najżywiej rozwijała się proza wiejska,której najwybitniejszym przedstawicielem był Elin Pelin.W okresie międzywojennym(1918–1944)awangardowy bunt tzw.wrześniowców,którzy w latach 20.XX wieku chcieli złączyć odnowę sztuki z rewolucją społeczną,był krótkotrwały i wyraził się głównie w ekspresjonizmie(Geo Milew).Powojenny kult prymitywu i rodzimości ustąpił tendencji do ucodzienniania literatury.W liryce nastąpiło odkrycie powszedniości(Elisaweta Bagriana,Atanas Dałczew),w małych formach prozy dojrzał realizm psychologiczny(Jordan Jowkow),w powieści dominował historyzm,zabarwiony często ideologią nacjonalistyczną.W latach 30.zwalczał ją konsolidujący się obóz pisarzy antyfaszystów,w którym osobne miejsce zajęła komunistyczna lewica(Christo Radewski).Po przewrocie komunistycznym(1944)uległa zerwaniu więź z międzywojenną tradycją i po 1950 nastąpił długotrwały okres realizmu socjalistycznego.Rozrachunki z unifikacją literatury,podjęte w latach 60.znalazły wyraz w nawrocie do psychologizmu i moralistyki(Błaga Dimitrowa,Emilian Stanew),a także w renesansie historyzmu.Najznaczniejszym efektem literatury odwilży była bujnie rozkwitająca groteska(Jordan Radiczkow).Doktryny realizmu socjalistycznego nie odrzucano otwarcie,gdyż brakowało niezależnego obiegu literatury,a nieliczni pisarze emigracyjni(Georgi Markow)byli w kraju prawie nieznani;okres rozrachunków z totalitaryzmem rozpoczął się po 1989.

Święta

Data Święta państwowe Bułgarska nazwa

1stycznia Nowy Rok Нова година(nowa godina)

3marca Święto Odzyskania Niepodległości Национален празник(nacjonalen praznik)

1maja Święto Pracy Ден на труда(den na truda)

24maja Święto Piśmiennictwa Słowiańskiego i Kultury Ден на славянската писменност и култура(den na slawjanskata pismennoct i kultura)

6września Dzień Jedności Narodowej Ден на съединението на България(den na syedinenieto na Bulgaria)

22 września Dzień Niepodległości Ден на независимостта(den na nezawisimostta)

1llistopada Dzień Budzicieli Narodu Ден на народните будители(den na narodnite buditeli)

25 grudnia Boże Narodzenie Коледа(koleda)

Tablice rejestracyjne

Obowiązujące do 1 stycznia 2007 roku,po wstąpieniu do UE flaga bułgarska została zastąpiona eurobandem